Een nieuwe start voor de artes-bibliografie
3 december 2018
Eén van de meest gewaardeerde rubrieken van W-mail, de nieuwsbrief van WEMAL, was de lijst van recent verschenen literatuur en recensies [https://wemal.nl/]. Erwin Huizenga verzorgde dit onderdeel gedurende tien jaargangen (2000-2010). Daarna zetten Sacha Voogd en Frederiekje de Jongh het werk voort (2010-2013). Toen in 2013 het besluit werd genomen om W-mail voortaan op digitale wijze te verspreiden, raakte deze rubriek door alle drukte tijdelijk in het slop. In het afgelopen jaar hebben wij de krachten gebundeld om de artes-bibliografie nieuw leven in te blazen.
De artes-bibliografie richt zich op de beide doelgroepen die WEMAL van oudsher bedient, te weten enerzijds een algemeen publiek dat interesse heeft in artes en artes-onderzoek en anderzijds artes-onderzoekers met hun eigen, meer specifieke onderzoekbehoefte. Het brede publiek met belangstelling voor de middeleeuwse leef- en denkwereld biedt de bibliografie een (eerste) kennismaking met de artes en het artes-onderzoek. De nieuwsgierige lezer kan eindeloos grasduinen, kan moeiteloos van het ene naar het andere onderzoeksgebied springen en kan zich met behulp van de geboden samenvattingen/flapteksten een beeld vormen van de opgenomen publicaties. De artes-onderzoeker daarentegen zal gerichter te werken gaan en naar de voor zijn of haar relevante onderzoeksgebieden op zoek gaan. Deze tweeledigheid van de doelgroep wordt ook gereflecteerd in de bijdragen die in de bibliografie zijn opgenomen; lichtvoetige artikelen en zware monografieën staan zusterlijk zij aan zij.
Met de voorliggende aflevering 2013-2017 van de artes-bibliografie pogen wij het gat dat is ontstaan tussen het moment waarop besloten werd over te schakelen op digitale verspreiding van de W-mail tot het afgelopen kalenderjaar te overbruggen. Na aanvankelijk met veel plezier lichtelijk stuurloos op de grote zee van publicaties die Google Scholar heet rondgedobberd te hebben, besloten wij dat enige afbakening van het zoekveld geboden was. Een belangrijke keuze in dezen was die voor de afbakening van ons zoekgebied naar gebied van verschijnen van de publicaties. Wij zullen ons beperken tot publicaties en recensies die verschenen zijn bij uitgevers, in reeksen en in tijdschriften binnen Nederland en België.
De volgende papieren bronnen zijn inmiddels doorgenomen, steeds over de jaren 2013 tot en met 2017: catalogi van uitgeverij Brepols, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, Kelten. Mededelingen van de Stichting A.G. van Hamel voor Keltische Studies (2013 tot 2015), Kelten Jaarboek (vanaf 2016), Les Lettres Romanes, Leuvense Bijdragen/Leuven Contributions in Linguistics and Philology, Madoc, Mediaevalia Lovaniensia, Le Moyen Âge, revue d’histoire et de philologie, catalogi van uitgeverij Peeters, Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, Spiegel der Letteren, Tijdschrift voor Geschiedenis, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en catalogi van uitgeverij Verloren.
Met ingang van 2018 zullen wij ook, met terugwerkende kracht tot 2013, het tijdschrift Scriptorium. Revue internationale des études relatives aux manuscrits. International review of manuscript studies, meenemen.
In deze update van de artes-bibliografie zetten we de deur naar de toekomst open door ditmaal ook artes-gerelateerde publicaties en recensies uit digitale bron zoals Neerlandistiek.nl mee te nemen of links naar relevante sites aan te bieden, zoals Monica Greens listserv Medieval Medicine (MEDMED-L: https://lists.asu.edu/cgi-bin/wa?A0=MEDMED-L). Hoewel laatstgenoemde listserv buiten het ons gestelde verschijningsgebied valt, menen wij dat het hier gaat om een dermate belangrijke bron van publicaties en recensies – met name op het gebied van middeleeuwse geneeskunde – dat we de bezoeker van de artes-bibliografie hier ten minste door middel van een link op attent willen maken (zie voor meer informatie over MEDMED-L: https://metametamedieval.com/2009/03/31/new-listserve-medieval-medicine/). In de komende jaren zullen er ongetwijfeld ook steeds vaker in Open Access verschenen publicaties in de bibliografie opgenomen worden. Overigens zijn wij ons daarbij terdege bewust van de beperkte houdbaarheid van bepaalde links en sites.
Eenmaal vastgesteld welke papieren en digitale bronnen doorgespit gaan worden, rijst vanzelf de vraag: wat hoort er wél en wat hoort er níet thuis in deze artes-bibliografie? Een sluitende definitie van artes-literatuur is immers niet voorhanden. In 1989 omschreef Ria Jansen-Sieben artes-literatuur in de inleiding van haar Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur als “alle geschriften die een utilitair, instructief, en niet (hoofdzakelijk) een recreatief, esthetisch, religieus of emotioneel doel beogen” (Jansen-Sieben 1989, p. XII). Bijna 25 jaar later omschrijft Frits van Oostrom in zijn Wereld in Woorden het artes-onderzoek als een onderzoek naar de (vak)kennis en vaardigheden van de middeleeuwse mens om zich doelmatig door het leven te slaan (Van Oostrom 2013, p. 79). Artes-teksten bieden, in de woorden van Van Oostrom, “een venster op hoe middeleeuwers aten, dokterden, reisden, timmerden, handeldreven, rekenden, bier brouwden, borduurden, aan landbouw en veeteelt deden, vissen en vogels vingen, kalender hielden, paarden verzorgden, wat niet al” (Van Oostrom 2013, p. 84).
Hoe dit veelvormige materiaal te ordenen? Hiertoe hebben wij in eerste instantie aansluiting gezocht bij de reeds bestaande onderverdeling van de bibliografie zoals gehanteerd door Erwin Huizenga. Huizenga hanteert in “Een decennium van artes-studies. Bibliografisch overzicht van publicaties over artes-literatuur sinds 1989, met de nadruk op Medioneerlandistiek” in het verlengde van het Repertorium van Jansen-Sieben een onderverdeling in de categorieën Medioneerlandistiek, Artes algemeen, Artes liberales, Artes mechanicae en Artes magicae/incertae. Wij lopen er bij het samenstellen van deze aflevering van de artes-bibliografie al snel tegenaan dat een aantal categorieën niet lekker past. Andere categorieën dreigen onoverzichtelijk groot te worden. Nadere verfijning blijkt geboden en hiertoe hebben wij op onze beurt nadrukkelijk aansluiting gezocht bij het door Jansen-Sieben gehanteerde uitgangspunt van onderverdeling langs de lijnen van het middeleeuwse onderwijskader. Zo komen wij tot de volgende onderverdeling:
Onder dit kopje vallen naast publicaties en recensies op het gebied van de Medioneerlandistiek en de artes liberales in meer algemene zin, ook publicaties en recensies waarin het middeleeuwse wereldbeeld en de middeleeuwse leef- en denkwereld centraal staan. De vakken uit het zogenaamde trivium van de artes liberales (grammatica, rhetorica, dialectica) blijken in de onderverdeling die ons voor ogen staat lastig zelfstandig in te passen. Om die reden nemen wij in onze aanvulling op de artes-bibliografie de vakken uit het trivium samen met teksten en publicaties die zien op artes-gerelateerd onderwijs en op artes-gerelateerde geleerdheid en wetenschap, en met meer overkoepelende teksten zoals encyclopedieën. Publicaties in deze categorie variëren van Cultuurgeschiedenis van de middeleeuwen. Beeldvorming en perspectieven, van Rob Meens en Carine van Rhijn, en Ibn Ḥazm of Cordoba. The Life and Works of a Controversial Thinker, van Camilla Adang, Maribel Fierro en Sabine Schmidtke (red.), tot The Medieval Booklists of the Southern Low Countries van A. Derolez, B. Victor, W. Bracke, T. Falmagne en B. Van den Abeele, The Classics in the Medieval and Renaissance Classroom, van Juanita Feros Ruys, John O. Ward en Melanie Heyworth (red.), en Philosophie et langage ordinaire: De l’Antiquité à la Renaissance, van J.-M. Counet (red.).
Quadrivium (arithmetica, geometria, astronomia en musica)
Onder het kopje ‘Quadrivium (arithmetica, geometria, astronomia en musica)’ vinden wat Van Oostrom noemt “de vakken van het getal” een plekje (Van Oostrom 2013, p. 86). Publicaties in deze categorie omvatten onder andere: La géométrie de la mesure dans les traductions arabo-latines médiévales, van M. Moyon, Late Antique Calendrical Thought and its Reception in the Early Middle Ages, van Immo Warntjes en Dáibhí Ó Cróinín (red.), een editie van Jérôme de Moravie’s Tractatus de Musica door Christian Meyer, Guy Lobrichon en Carola Hertel-Geay (ed.) en Essays on medieval computational astronomy, van de hand van José Chabás Bergón en Bernard R. Goldstein.
Met ‘artes mechanicae’ worden de zogenaamde toegepaste wetenschappen aangeduid, vakken die niet primair zijn gericht op de natuur, maar op hetgeen door tussenkomst van de mens met de natuur valt aan te vangen. In zijn Didascalicon omschrijft Hugo van Sint Victor de artes mechanicae dan ook als “het grote gebied van al de lichamelijke bezigheden van de scheppende mens” (Huizenga 1995, p. 10). En de middeleeuwse mens schiep dat het een lieve lust was. Het Repertorium van Ria Jansen-Sieben alleen al bevat honderden geschriften over de meest uiteenlopende bezigheden, van landbouw tot bouwkunde en van bijenteelt tot krijgskunde. Om deze groep publicaties en recensies beheersbaar en hanteerbaar te houden stellen wij een nadere onderverdeling voor, waarbij wij wederom teruggrijpen op de middeleeuwse onderwijsstructuur, te weten de onderverdeling van de artes mechanicae in zeven separate kunsten: opificium (handwerk: alchemie, bouwkunde, technische en chemische recepten, hout en steenbewerking, textiel, schilderen), armatura (krijgswezen/heraldiek), navigatio (zeevaart, handel, geografie, kaarten, reizen, monstervolken), agricultura (landbouw, plantkunde/kruidenleer en huishouding), venatio (woud en dieren), medicina (geneeskunde) en theatrica (hofkunsten, sport en spel). Deze theoretische classificatie van de wetenschappen door Hugo van Sint Victor wordt vanaf het begin van de twaalfde eeuw breed gehanteerd. In het oog springende publicaties in deze categorie zijn “Duytsche Alchimye. Een kennismaking met het oudste gedrukte alchemistische traktaat in het Nederlands” van Thomas Denys, Late Medieval and Early Modern Fight Books: Transmission and Tradition of Martial Arts in Europe (14th-17th Centuries) van Daniel Jaquet, Karin Verelst en Timothy Dawson (red.), Medieval MasterChef. Archaeological and Historical Perspectives on Eastern Cuisine and Western Foodways van J. Vroom, Y. Waksman en R. van Oosten (red.) maar ook Middeleeuwers in drievoud: hun woonplaats, verwantschap en voeding door Johanna Maria van Winter en Alchemy, Medicine, and Commercial Book Production. A Codicological and Linguistic Study of the Voigts-Sloane Manuscript Group van A. Honkapohja.
Onder het kopje ‘Artes magicae’ zijn bijvoorbeeld opgenomen “Eine Unbeachtete Deutsche Chiromantie in Der Landesbibliothek Linz”, van Marco Heiles, een editie van de Prenostica Socratis Basilei, van de hand van Alberto Alonso Guardo, The Transformations of Magic: Illicit Learned Magic in the Later Middle Ages and the Renaissance, van Frank Klaassen en “Middeleeuwse automaten”, van Jelle Koopmans.
Niet alles is met een schaartje te knippen. Ook de scheidslijn tussen artes en andere disciplines is niet altijd even scherp. Huizenga liep daar in 1995 al tegenaan toen hij “Historische geneeskunde en Middelnederlandse artes-literatuur. Een eerste aanzet tot een biografie” schreef. Uitstapjes naar aanpalende wetenschapsgebieden bínnen de artes-literatuur en búiten de artes-literatuur zijn onvermijdelijk. Binnen de artes-literatuur vallen de verwevenheid van medicina en agricultura alsook die van medicina en artes magicae op. Búiten de artes-literatuur is er bijvoorbeeld het samenspel van filosofie, wiskunde en astrologie, de overlapping van artes en literatuur, of de frequente combinatie musica en religie. Vakgebiedsoverschrijdende publicaties schuwen wij niet. Daar waar sprake is van overlap binnen de artes wordt bij het betreffende item de verwijzing “zie ook onder…” opgenomen.
Binnen elke categorie worden de publicaties en recensies op jaar van verschijnen alfabetisch gegroepeerd, waarbij het meest recente jaar steeds bovenaan staat. Zo kan niet alleen op thema, maar binnen het thema ook op meest recente publicaties gezocht worden.
Bij de vormgeving van de items hebben we zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de systematiek van de Bibliography of the International Arthurian Society, een gevestigde, jaarlijks verschijnende internationale bibliografie die teruggaat tot 1949. Zo zijn in navolging van de BIAS onder de titelbeschrijvingen van monografieën, bundels en tijdschriftartikelen zo veel mogelijk inhoudelijke beschrijvingen opgenomen. Soms hebben we daartoe gebruik gemaakt van flapteksten of titelbeschrijvingen door uitgeverijen (te herkennen aan de aanhalingstekens), soms ook hebben wij zelf voor een korte beschrijving of samenvatting zorggedragen. Wij vertrouwen er op dat de gebruiker van de bibliografie zich op deze manier snel een beeld kan vormen van de relevantie van de opgenomen items voor de eigen liefhebberij of het eigen onderzoek.
Wat voor ligt is het resultaat van onze reis: honderden titels en recensies verschenen tussen 2013 en 2017 op het gebied van de (Middelnederlandse) artes, met bijzondere aandacht voor de vakken van het quadrivium (arithmetica, geometria, astronomia, musica), de artes mechanicae en de artes magicae. Is deze aanvulling op de artes-bibliografie compleet? Vast niet. Hoewel bovengenoemde catalogi, reeksen, tijdschriften, links en sites gewetensvol zijn doorgespit, blijft het samenstellen van een bibliografie uiteindelijk mensenwerk. Ongetwijfeld zijn er publicaties tussendoor geglipt. Of zijn er tijdschriften ten onrechte niet meegenomen. Deze bibliografie is in alle opzichten een work in progress. Wij houden ons dan ook aanbevolen voor verbeteringen en aanvullingen.
We hopen de artes-bibliografie met deze aanvulling een nieuwe start te hebben gegeven. De bibliografie zal voortaan jaarlijks worden aangevuld en in de eerste jaren mogelijk ook met nieuwe bronnen worden uitgebreid.
Bertine Bouwman
Orlanda Lie
Pia Wagenaar
Jacqueline Wessel
Vanaf 2018 nieuwe bronnen meegenomen in de artes-bibliografie
In aflevering 2013-2017 van de artes-bibliografie poogden wij het bibliografische gat dat was ontstaan tussen het moment waarop besloten werd over te schakelen op digitale verspreiding van de W-mail tot en met 2017 te overbruggen. Enige afbakening van het zoekveld bleek geboden. Wij besloten ons zoekgebied te beperken tot publicaties en recensies die verschenen zijn bij uitgevers, in reeksen en in tijdschriften binnen Nederland en België.
Over de jaren 2013 tot en met 2017 hebben wij de volgende papieren bronnen doorgenomen: catalogi van uitgeverij Brepols, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, Kelten. Mededelingen van de Stichting A.G. van Hamel voor Keltische Studies (2013 tot 2015), Kelten Jaarboek (vanaf 2016), Les Lettres Romanes, Leuvense Bijdragen/Leuven Contributions in Linguistics and Philology, Madoc, Mediaevalia Lovaniensia, Le Moyen Âge, revue d’histoire et de philologie, catalogi van uitgeverij Peeters, Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, Spiegel der Letteren, Tijdschrift voor Geschiedenis, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en catalogi van uitgeverij Verloren.
Vanaf artes-bibliografie 2018 nemen wij bovendien de volgende papieren bronnen mee: Belgisch tijdschrift voor filologie en geschiedenis | Revue belge de philologie et d’histoire, Les Lettres romanes, Ons Geestelijk Erf, Romance Philology en Scriptorium. Revue internationale des études relatives aux manuscrits. International review of manuscript studies (met terugwerkende kracht vanaf 2017).
Is er van jouw hand een mooie artes-publicatie verschenen of ben je een mooie artes-publicatie tegengekomen die valt binnen het gekozen publicatiegebied en die in dit overzicht niet is meegenomen? Meld ons dat dan vooral. Wij vullen de artes-bibliografie daarmee graag aan.
Orlanda Lie
Jacqueline Wessel
Huizenga 1995
Erwin Huizenga, “Historische geneeskunde en Middelnederlandse artes-literatuur. Een eerste aanzet tot een biografie”, Acta Philosophica Groningana, 17 (1995)
Huizenga 2001
Erwin Huizenga, “Een decennium van artes-studies. Bibliografisch overzicht van publicaties over artes-literatuur sinds 1989, met de nadruk op Medioneerlandistiek”, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde, 1 (2001), p. 99-164
Jansen-Sieben 1989
Ria Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur. Utrecht: HES Uitgevers, 1989
Oostrom, van 2013
Frits van Oostrom, Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus Bert Bakker, 2013
Ga hier naar de verschillende categorieën: