In 2010 ging het tweede digitaliseringsproject van start, deze keer gewijd aan een vijftiende-eeuws
papieren handschrift dat ontdekt werd door dr. J.H. Sypkens Smit, huisarts te Hattem, het
zogenoemde Hattemse handschrift (signatuur: Streekmuseum Hattem Voermanhuis, Hattem C5).
Dankzij de spontane medewerking van de directeur van het streekmuseum (Charlotte van Dijk/Linda
Trip), de conservator van de Hattemse bibliotheek (Mary Vermeulen-Bongaerts) en de conservatoren
van de Bijzondere Collectie van de Universiteitsbibliotheek in Utrecht (Hans Mulder en Bart Jaski),
werd dit Hattemse handschrift in Utrecht beschikbaar gesteld voor ons editieproject. In 2012
kwamen nog twee andere Hattemse arteshandschriften voor langdurige bruikleen naar Utrecht. Zie de website van de Universiteitsbibliotheek Utrecht voor meer informatie over dit drietal handschriften.
Tot nog toe heeft slechts een klein gedeelte van het omvangrijke handschrift Hattem C5 de aandacht
getrokken van onderzoekers. Ten onrechte, want het handschrift bevat een rijkdom aan artesteksten
die stuk voor stuk om aandacht schreeuwen. Ik volsta met een paar voorbeelden. Er is een
Middelnederlandse prozavertaling van de Secreta Secretorum: een Latijnse vertaling van een in
oorsprong Arabische encyclopedie in briefvorm over de regeerkunst, de gezondheid, astrologie en
alchemie. Er is een Middelnederlands pesttraktaat dat aan de paus van Rome wordt toegeschreven.
Er is ook een Latijns pesttraktaat, dat ingaat op de oorzaken van de ziekte en de zeven tekenen
waaraan men kan zien dat deze zal toeslaan. Er is een Frans recept tegen pestbuilen en een Franse
verhandeling over alchemie. Maar het merendeel bestaat uit Middelnederlandse teksten. Zo bevat
het handschrift verhandelingen over flebotomie, chirurgie en uroscopie; er is een uitvoerige
kruidenleer; diverse recepten voor medicinale wateren, oliën, zalven en kruiden; alchemistische
recepten en een gespecialiseerde verhandeling over de legering van edele metalen (zie ook de
inhoudsopgave bij de editie).
Dat deze digitale editie nu gepubliceerd kan worden, is grotendeels te danken aan de inzet en
toewijding van de WEMAL-scribenten (Willem van Bentum, Katty de Bundel, Edith Claessens, Marjon
van Diepen, An Faems, Dirk Geirnaert, Maartje van Iersel, Frederiekje de Jongh, Andrea van Leerdam,
Hans Rijns, Gerrit Verbeek, Moniek Vis, en Sacha Voogd), die onder de bezielende leiding van hun
dagelijkse coördinator Noor Versélewel de Witt Hamer het monnikenwerk hebben verricht. Het
ontcijferen en afschrijven van de 564 pagina’s middeleeuwse tekst verliep niet altijd even soepel.
Vooral de Franse recepten bleken weerbarstiger dan gedacht, maar gelukkig kon een beroep worden
gedaan op de expertise van Leuvense romanisten (Michèle Goyens en collega’s). Ook een aantal
onvoorziene obstakels in de productiefase van het editieproces die voor vertraging zorgden, konden
worden opgelost dankzij de constructieve samenwerking met het Huygens Instituut (Michael Baars,
Karina van Dalen, Astrid Kulsdom, Ronald Sluijter), de DBNL (Cees Klapwijk en Michel de Gruijter) en
het INL (Katrien Depuydt).
Wij hopen dat deze online-editie onderzoekers en belangstellenden uitnodigt om op een eigentijdse
wijze (achter het computerscherm) kennis te maken met de inhoud van dit eeuwenoude handschrift
en de leefwereld van onze middeleeuwse voorgangers. Klik en kijk!
Orlanda Lie (voorzitter WEMAL)
Om verder te lezen
Jansen-Sieben, Ria, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur (Utrecht, 1989), 346-350.
Braekman, W.L., ‘Een Hattems handschrift: belangrijke aanwinst voor de Middelnederlandse artes-
literatuur’. In: Volkskunde 84 (1983), 301-331.
Braekman, W.L., ‘Een merkwaardige collectie “secreten” uit de vijftiende eeuw’. In: Verslagen en
mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (1987), 270-287.
Braekman, W.L., Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied (Gent, 1997).
Lie, Orlanda S.H., ‘Literaire verwijzingen in Middelnederlandse magische teksten’. In: De nieuwe
taalgids 85/3 (1992), 234-246.
Lie, Orlanda S.H., ‘Kanttekeningen bij Maerlants berijmde Heimelijkheid der heimelijkheden en de
Proza-Heimelijkheid’. In Queeste 3/2 (1996), 136-150.
Lie, Orlanda S.H., ‘Alsoe leerde madeghijs sine const. Magie in de Middeleeuwen: fictie of
werkelijkheid?’. In: B.Besamusca & J. Tiggelaar (red.), Karolus Rex. Studies over de middeleeuwse
verhaaltraditie rond Karel de Grote (Hilversum, 2005), 181-193.
Lie, Orlanda S.H., ‘Verborgen kennis in de Middeleeuwen. De magische recepten in het Hattemse
handschrift C 5’. In: E. Huizenga, O.S.H. Lie en L.M. Veltman (red.), Een wereld van kennis.
Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur (Hilversum, 2002), 195-215.